Stanisław Bereś

STANISŁAW BEREŚ (ur. 1950); historyk lit., krytyk, eseista, poeta, tłumacz; od 1973 zatrudniony w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Wrocławskiego (doktorat – 1982, habilitacja – 1989, profesura uniwersytecka – 1993, profesura belwederska – 2002); w latach 1979-1987 wykładał dodatkowo w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej (Wydział Aktorski i Lalkarski); następnie, w latach 1987-1993, przebywał na długoterminowym kontrakcie naukowym w Uniwersytecie Charles de Gaulle`a w Lille (Francja); po powrocie do kraju w 1993 profesor Instytutu Filologii Polskiej U.Wr.; od roku 2000 profesor zw. w Instytucie Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej Uniwersytetu Wrocławskiego (kierownik Zakładu Form Literackich i Dokumentalnych). W latach 1996-2011 redaktor "Telewizyjnych Wiadomości Literackich" (TVP 2, TV Polonia) oraz w latach 1997-98 magazynu kulturalnego "Latarnik" (TV Polonia); członek komitetu redakcyjnego „Odry” (do 2003), Rady Redakcyjnej „Notatnika teatralnego” oraz "Acta litteraria comparativa" (Uniwersytet Wileński); członek jury Nagrody Literackiej Nike (1996-2003), Nagrody Literackiej Europy Środkowej ANGELUS (2006-2016); współrealizator międzynarodowego pilotażowego programu nauczania multimedialnego (Service d`Enseignement à Distance Uniwersytetu Charlesa de Gaulle`a w Lille we Francji). W latach 2004-2006 członek Rady Programowej TVP Wrocław, Rady Programowej Kongresu Kultury Polskiej (2008-2009) i Europejskiej Stolicy Kultury 2016. Wieloletni członek PEN Clubu, Centre d’Etudes de la Culture Polonaise (Lille), a także l`Association Les Lettres Européennes (Francja). Od roku 2013 redaktor naczelny serii Biblioteka Narodowa. Bereś opublikował do chwili obecnej 525 tekstów naukowych, krytycznoliterackich i eseistycznych na łamach czasopism krajowych, emigracyjnych i zagranicznych, z czego 32 to książki (w tym 5 przekładów na języki obce). Większość z nich dotyczy literatury polskiej doby dwudziestolecia międzywojennego, okresu wojny i okupacji oraz literatury powojennej niekiedy podejmują problematykę medioznawczą. Jego rozmowy-rzeki z pisarzami polskimi, krzyżują spojrzenie historyka literatury z intelektualnie zorientowanym dziennikarstwem. W poezji w przewrotny sposób integruje perspektywę eschatologiczną z autoironią. Już w momencie rozpoczęcia pracy naukowej przez Beresia na Uniwersytecie Wrocławskim w Instytucie Filologii Polskiej (1973) wyodrębniły się jego zainteresowania badawcze, którym pozostał wierny, choć z latami – w sposób naturalny – pojawiały się nowe. Jego prace koncentrowały się wokół pięciu głównych bloków problemowych: zjawisk awangardowych w poezji międzywojennej (futuryzm, „Nowa Sztuka”, nadrealizm, Druga Awangarda), nurtów katastroficznych w literaturze polskiej (twórczość St.I. Witkiewicza, poezja grupy literackiej „Żagary”-„Piony”, liryka pokolenia wojennego), twórczości artystycznej doby okupacji (w kraju i na obczyźnie), literatury emigracyjnej, a wreszcie wokół zjawisk w prozie, poezji i krytyce literackiej doby PRL-u oraz III Rzeczpospolitej. Spośród książek, najpełniej dokumentują te zainteresowania m.in.: „OSTATNIA WILEŃSKA PLEJADA. SZKICE O POEZJI KRĘGU ŻAGARÓW” (Warszawa 1991); „UWIĘZIONY W ŚMIERCI. O TWÓRCZOŚCI TADEUSZA GAJCEGO" (Warszawa 1992), „POÈTES DE L`APOCALYPSE. ANTHOLOGIE DE POÉSIE POLONAIS, HÉRBEU ET YIDDISH“ (Lille 1991), „SZUFLADA Z ATLANTYDY“ (Wrocław 2002), „GAJCY. W PIERŚCIENIU ŚMIERCI” (Czarne 2016). Obok tych głównych nurtów prof. Bereś zajmował się również problematyką literatury popularnej (m.in. folklor okupacyjny, powieść kryminalna, fantastyka, gatunki dziennikarskie), fenomenami tzw. Młodej Kultury (m.in. prasa studencka, poezja Nowej Fali i „młodych roczników" etc), a także zagadnieniami medioznawczymi. Odrębnym kierunkiem jego zainteresowań były badania nad literaturą science fiction, a szczególnie prace nt. pisarstwa S. Lema i G.H. Wellsa (m.in. w latach 1986-87 kierował pracami grupy tematycznej „Modele literatury fantastyczno-naukowej” w ramach Problemu Węzłowego 11.1). Z czasem zainteresowania te objęły również twórczość kręgu fantasy (m.in. twórczość A. Sapkowskiego). W drugiej połowie lat 70. obszarem zainteresowań Beresia stały się dokumentarne zapisy rozmów ze współczesnymi pisarzami polskimi (m.in. z J. Zagórskim, J. Putramentem, A. Rymkiewiczem, Cz. Miłoszem), które powstały w okresie zbierania materiałów do jego pracy doktorskiej nt. grupy literackiej Żagary. Niedługo potem powrócił do fantastyki, w efekcie czego ukazał się monumentalny wywiad-rzeka ze Stanisławem Lemem – najpierw w wersji niemieckiej pt. „LEM ÜBER LEM. GESPRȀCHE” (Frankfurt am Main 1986), a potem polskiej pt. „ROZMOWY ZE STANISŁAWEM LEMEM” (Kraków 1987). Książka ta została uhonorowana nagrodą Ministra Edukacji Narodowej (1987) oraz Nagrodą „Fantastyki” (1988). Po upadku komunizmu doczekała się znacznie poszerzonej wersji (o partie wycięte przez cenzurę) pt. „TAKO RZECZE LEM” (Kraków 2002), a niedługo potem przekładów na język rosyjski, ukraiński i białoruski. Po tej publikacji uznano Beresia za klasyka tego gatunku, co potwierdziły kolejne rozmowy-rzeki, a przede wszystkim wydany pod pseudonimem Stanisław Nowicki głośny tom pt. „PÓŁ WIEKU CZYŚĆCA. ROZMOWY Z TADEUSZEM KONWICKIM”, który doczekał się aż czterech edycji (podziemnej – Warszawa 1986, emigracyjnej – Londyn 1986 oraz dwóch krajowych – Warszawa 1990, Kraków 2003), a także przekładu na język francuski pt. „UN DEMI-SIÈCLE DE PURGATOIRE. ENTRETIENS AVEC TADEUSZ KONWICKI“ (Paris 1993). Niedługo Bereś potem dorzucił do swojej konwersacyjnej kolekcji tom pt. “ROZDARTA KURTYNA. ROZWAŻANIA NIE TYLKO O TEATRZE” (Londyn 1993), opracowany wraz z Kazimierzem Braunem, reżyserem i dyrektorem wydziału teatralnego University of Buffalo (USA), następnie tom rozmów z 24 pisarzami pt. "HISTORIA LITERATURY POLSKIEJ W ROZMOWACH XX-XXI WIEK" (Warszawa 2002), a wkrótce potem bestsellerowe rozmowy z Andrzejem Sapkowskim pt. „HISTORIA I FANTASTYKA” (Warszawa 2005). Ich przekład na rosyjski pt. „Istorija i fantastika” ukazał się dwa lata później (Moskwa 2007). W ten sposób rozmowy z wybitnymi pisarzami polskimi stały się stałym elementem warsztatu naukowego Beresia, stanowiąc dopełnienie ujęć monograficznych. Ostatnim tomem z tej serii jest „KOSMOS MIEDZIORYTU. ROZMOWY O GRAFICE” (Wrocław 2015), zawierający konwersacje i sztuce z wybitnym grafikiem Przemysławem Tyszkiewiczem. Utrzymujące pozory swobodnej formy dziennikarskiej, rozmowy-rzeki Beresia są w istocie specjalistycznymi dyskusjami na temat podstawowych problemów warsztatu pisarskiego, procesu kreacyjnego, psychologii twórczości, mechanizmów odbioru, a także złożonych kontekstów filozoficznych, historycznoliterackich i metaliterackich.

Ważnym doświadczeniem naukowo-badawczym Beresia był okres pracy na Université Charles de Gaulle w Lille (Francja), gdzie wykładał w latach 1987-1993 roku na studiach stacjonarnych (DEUG, Licence, Maitrise, Options) i zaocznych (Télé-Enseignement) następujące przedmioty: „Polonais pratique pour debutants”, „Littérature polonaise des lumières au debut du XIXe siècle”, „Littérature polonaise du XXe siècle”, „Langue polonaise parleé et ecrite”, „Langue et civilisation polonaises”, „Histoire et civilisation polonaises”, „Technique de la traduction” (thème). W ciągu ostatnich dwóch lat kontraktu wykładał również w Formation Continue – Education Permanente, gdzie prowadził zajęcia 3-go stopnia (Diplome Inter Universitatire de Langue). Przez wszystkie te lata był również zatrudniany jako recenzent i członek naukowego jury Agregations oraz D.E.A (Diplȏme d`Etudes Approfondies) w zakresie literatury i kultury polskiej.

Dzięki nawiązaniu współpracy z Instytutem d`Études Hébraïques, Bereś opublikował we współpracy z J.M. Delmairem, D. Beauvois i M. Laurent antologię poezji polskiej i żydowskiej z okresu II wojny światowej pt. „POÈTES DE L`APOCALYPSE. ANTHOLOGIE DE POÉSIE EN POLONAIS, HÉBREU ET YIDDISH (1939 - 1945)” (Lille 1991). Pojawienie się tego tomu było żywo komentowane zarówno we Francji, jak i w Stanach Zjednoczonych. Okres pracy we Francji przyniósł także serię prac przekładowych Beresia z literatury francuskiej (m.in. proza D. Sallenauve, M. Prousta, M. Galey, I. Kadare`go, G. Josepha). Największym przedsięwzięciem translacyjnym stał się przekład na język polski (wraz z M. Laurent) „DICTIONAITE DES OEUVRES ET DES THÈMES DE LA LITTÉRATURE FRANCAISE” Michela Bouty, który ukazał się w Polsce jako „SŁOWNIK DZIEŁ I TEMATÓW LITERATURY FRANCUSKIEJ” (Wrocław 1995). W sumie pobyt Beresia za granicą przyniósł ponad 60 prac o charakterze naukowym, dydaktycznym, eseistycznym, publicystycznym, przekładowym i literackim (zarówno w języku polskim, jak i francuskim). Istotną ich część (z punktu widzenia dydaktycznego) stanowią skrypty dla studentów: „POLONAIS PRATIQUE POUR DEBUTANTS” (Lille 1990), „HISTOIRE ET CIVILISATION POLONAISE 1795-1864” (Lille 1991), „LA NOUVELLE VAGUE POLONAISE. ANTHOLOGIE DES OUEVRES POETIQUES” (Lille 1992).

Dorobek naukowy Beresia we Francji uzupełnia udział w konferencjach międzynarodowych, jury naukowych, audycje radiowe, wreszcie liczne prace popularyzatorskie, wykłady i prelekcje poza uniwersytetem, spotkania autorskie, wieczory poświęcone literaturze polskiej, cotygodniowe projekcje filmowe. Współpracując z Centre d`Ètudes de la Culture Polonaise, brał udział w kilku prestiżowych sesjach naukowych m.in. „Na styku kultury polskiej i żydowskiej“ (1988), „Robotnicy polscy we Francji po I wojnie światowej (1989), „La prose contemporaine: individualisme ou sociabilite, identité unique ou multiple“ (1991), zaś w ramach współpracy z Section d`Etudes Arabes w kolokwium międzynarodowym „Litteratures et cultures d`Exil. Terre perdue, langue sauveé“ (1990). Wszystkie referaty wygłoszone na tych sesjach ukazały się w tomach zbiorowych, wydanych we Francji.

Praca naukowa za granicą z wykorzystaniem nowoczesnych technologii edukacyjnych (m.in. radiowo-telewizyjnych), sprawiły że po powrocie do kraju Bereś został zaproszony przez Uniwersytet Charlesa de Gaulle do współpracy nad międzynarodowym projektem multimedialnych technologii dydaktycznych (seria dwumiesięcznych kontraktów). Uczestniczyły w nim uczelnie kilku krajów: Université Charles de Gaulle Lille III, ULB Bruxelles, Paris IV Sorbonne, Université Aix en Province, Université Toulouse le Mirail, Université Nancy II, Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Wrocławski. Prace, rozpoczęte w roku 1998, finansowane były przez SEAD (Service d`Enseignement a Distance), Association France-Pologne, Izbę Handlową w Lille, Wspólnotę Polską w Warszawie, Ministerstwo Edukacji Narodowej, Senat Rzeczpospolitej Polski oraz instytucje Unii Europejskiej. Celem projektu było stworzenie optymalnego modelu akademickiego wykładu multimedialnego, zbliżonego formułą do filmu dokumentalnego. Zrealizowana pod opieką reżyserską Beresia videoteka obejmuje aktualnie 17 wykładów i jest bazą wyjściową dla akademickich edukacyjnych portali internetowych, koordynowanych przez Enseignement à Distance Universytetu Charles de Gaulle w Lille (Francja). W przyszłości zostaną one zintegrowane z globalnymi infostradami edukacyjnymi Unii Europejskiej. Zdobyte w ten sposób doświadczenia pozwoliły Beresiowi po powrocie do kraju na praktyczne ich wykorzystanie w pracy dla Telewizji Polskiej SA, gdzie w latach 1996-2011 prowadził – równolegle do pracy na uczelni – „Telewizyjne Wiadomości Literackie ” (TVP 2 oraz TVP Polonia). Był to najdłużej istniejący na antenie polskiej telewizji publicznej program literacki; przez 6 lat dwutygodnik, a później miesięcznik (czas emisji: 30 min). Oglądalność programu oscylowała pomiędzy 2 - 3,4% (ok. 1 mln widzów), co oznacza widownię porównywalną ze słynnym francuskim „Apostrophes” Bernarda Pivot lub niemieckim „Kwartetem Literackim” Marcela Reicha-Ranickiego. W Raporcie Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Telewizyjne Wiadomości Literackie” zostały uznane za „jedyną wartościową pozycję wśród programów literackich”. Edytorskim efektem tych wieloletnich emisji stał się wspomniany wcześniej zbiór rozmów-rzek z pisarzami, które ukazały się pt. „ HISTORIA LITERATURY POLSKIEJ W ROZMOWACH. XX-XXI ” (Warszawa 2002), zawierający wywiady z najwybitniejszymi prozaikami i poetami naszej doby (m.in. Cz. Miłosz, J. Giedroyc, S. Lem, R. Kapuściński, K. Brandys, T. Różewicz, M. Świetlicki, M. Gretkowska, Ch. Skrzyposzek, P. Sommer, A. Sosnowski i in.). W najbliższym czasie ukaże się drugi tom tej książki, zawierający głównie rozmowy z pisarzami emigracyjnymi.

Przez pewien czas – obok „Telewizyjnych Wiadomości Literackich” – Bereś prowadził również magazyn kulturalny „Latarnik”, emitowany w latach 1997-98 w paśmie TVP Polonia, prezentujący formy aktywności artystycznej i naukowej wybitnych Polaków zamieszkałych za granicą (zrealizowano ok. 20 odcinków). Według ocen Ministerstwa Spraw Zagranicznych był to jeden z najpopularniejszych programów polskich, emitowanych z kraju za granicę. Przez pewien czas na antenie Bereś prowadził również dyskusyjny program publicystyczny pt. „Jatka kulturalna ” (TVP 3, 2003). Osobną formą tego typu aktywności popularyzatorskiej był cykl spotkań dyskusyjnych z pisarzami w Teatrze Polskim we Wrocławiu (Scena na Świebodzkim, Scena Kameralna) w latach 2006-2012. Udział wzięli m.in. Andrzej Bart, Jacek Bocheński, Stefan Chwin, Jacek Dehnel, Janusz Głowacki, Natasza Goerke, Magdalena Grzebałkowska, Michele Huellebecq, Paweł Huelle, Jacek Hugo-Bader, Grzegorz Jankowicz, Bogusław Kierc, Marek Krajewski, Wojciech Kuczok, Martin Pollack, Jerzy Pilch, Eustachy Rylski, Andrzej Sapkowski, Wojciech Tochman, Krzysztof Siwczyk, Stanisław Srokowski, Andrzej Stasiuk, Marcin Świetlicki (i Świetliki), Olga Tokarczuk, Agata Tuszyńska, Przemysław Tyszkiewicz, Michał Witkowski. Wiele z zapisów tych spotkań znajduje się obecnie na platformie Youtube. Doświadczenia telewizyjne Beresia uzupełniają trzy filmy dokumentalne, zrealizowane dla Programu 2 TVP („CIAŁO KAMIENIA. IGOR MITORAJ” 1999, „BIAŁY BRAT PAPUASÓW” 1998, „WYDAJ TO SAM” 2000), a także adaptacje sceniczne dla Teatru Telewizji (m.in. „Pani Bovary” G. Flauberta w reż. Krzysztofa Babickiego, 1998).

Wieloletnia praktyka telewizyjna wzbogaciła Beresia o kompetencje medioznawcze, co zbliżyło go do nowo powstałego na Wydziale Filologicznym U.Wr. Instytutu Dziennikarstwa i Komunikacji Społecznej, gdzie przeniósł się w roku 2000. Nie przeszkodziło mu to w kontynuacji prac historycznoliterackich, a szczególnie w opracowywaniu i przygotowywaniu do druku utworów pisarzy zapomnianych, a także dokumentowanie niezwykłych zjawisk z zakresu kultury. W efekcie tych działań edytorskich ukazały się tomy: Tadeusz Gajcy, „WYBÓR POEZJI. MISTERIUM NIEDZIELNE” (Wrocław - Kraków 1992); Andrzej Jochelson, „ KRONIKA. SEMIPAŁATYŃSK – WROCŁAW ” (Wrocław 1997); Stanisław Kowalczyk, „ Kradzieże brylantów ” (Wrocław 2006); „SALON III RZECZPOSPOLITEJ CZYLI SPOTKANIA W SALONIE PROF. DUDKA”, T. 1-2 (Wrocław 2006, 2008); „WOJACZEK WIELOKROTNY. WSPOMNIENIA, RELACJE, ŚWIADECTWA” (Wrocław 2008); „OCALENI Z ZATRATY. BIOGRAFIE I LOSY MIESZKAŃCÓW ZIEMI LEGNICKO-LUBIŃSKIEJ”, t. 1-2 (Wrocław 2014); Rafał Wojaczek, „LISTY MIŁOSNE I NIE” (Wrocław 2019). Naturalnym dopełnieniem edytorskich pasji Beresia stało się jego powołanie w 2013 r. na redaktora prestiżowej serii Biblioteki Narodowej, czego efektem jest opublikowanie do chwili obecnej 33 nowych pozycji oraz monumentalnego tomu „BIBLIOTEKA NARODOWA 1919-2019. KSIĘGA JUBILEUSZOWA SERII” (Wrocław 2019). Dorobek twórczy Beresia dopełniają, pisane w nielicznych wolnych chwilach, teksty literackie: „WYBÓR NIEZOBOWIĄZUJĄCY” (Kraków 1983); „JUŻ TYLKO SEN” (Londyn 1990); „HISTORIA NIE BYLE JAKA O DZIEJACH DZIELNEGO CHLUPTAKA” (Londyn 1991; utwór dla dzieci); „OKRUCHY ATLANTYDY. WROCŁAWSKI RIFF”, (Wrocław 2011).

Zamykając ten opis dorobku Stanisława Beresia, warto zamknąć go w cyfrach. Aktualnie obejmuje on ok. 600 publikacji z zakresu historii literatury, krytyki literackiej, medioznawstwa, eseistyki naukowej i popularyzacji na łamach czasopism krajowych oraz zagranicznych, spośród których 32 to książki (historia literatury – 5; prace edytorskie – 9; rozmowy-rzeki i rozmowy-delty – 8; przekłady na języki obce – 3; translacje własne – 1; skrypty – 6; poezja - 3). Jego dorobek telewizyjno-filmowy obejmuje ok. 150 odcinków „Telewizyjnych Wiadomości Literackich”, ok. 20 odcinków magazynu kulturalnego „Latarnik”, 3 odcinki „Jatki kulturalnej”, a także 3 filmy dokumentalne.